प्रयोग

                 प्रयोग
     *सकर्मक व अकर्मक कर्तरी प्रयोग, कर्मणी प्रयोग, सकर्मक व अकर्मक भावे प्रयोग व त्यांचे प्रकार*

वाक्यात पुढील तीन पदे (शब्द) महत्त्वाची असतात :
*(1) क्रियापद- वाक्याचा अर्थ पूर्ण करणारा क्रियावाचक शब्द*
*(2) कर्ता-जो क्रिया करतो, तो शब्द,*
*(3) कर्म-ज्यावर क्रिया घडते, तो शब्द.*

*लक्षात ठेवा : वाक्यात क्रियापदाचा कांशी व कर्माशी लिंग वचन पुरुषाच्या बाबतीत जो संबंध असतो, त्याला प्रयोग म्हणतात.*

मराठीत मुख्य तीन प्रयोग आहेत :
   
            *(1) कर्तरी प्रयोग*

वाक्य : तो     आंबा   खातो.
            |          |          |
          कर्ता   कर्म    क्रियापद

वरील वाक्यात खाली केलेले बदल लक्षात घ्या :


*मूळ वाक्य :* तो आंबा खातो.
*बदल केलेली वाक्ये :*
 (1) ती आंबा खाते. (कर्त्याच्या  लिंगबदल)
(2) ते आंबा खातात. (कर्त्याचा वचनबदल)
(3) तू आंबा खातोस. (कर्त्याच्या पुरुषबदल)

*म्हणजे कर्त्याच्या लिंग, वचन व पुरुष यांमध्ये बदल केल्यामुळे क्रियापद बदलले.*

*जेव्हा कर्त्याच्या लिंग, वचन, पुरुषाप्रमाणे क्रियापद बदलते, तेव्हा त्यास कर्तरी प्रयोग म्हणतात,*

*कर्तरी प्रयोगाविषयी लक्षात ठेवायच्या गोष्टी:*

(1) कर्तरी प्रयोगात कांच्या पुरुष-लिंग-वचनानुसार क्रियापद
बदलते.
(2) कर्तरी प्रयोगात काची
विभवती प्रथमा असते.
(3) कर्तरी प्रयोगात कर्म प्रथमा किया द्वितीया विभक्तीत असते.

*कर्तरी प्रयोगाचे प्रकार:*

*(अ) सकर्मक कर्तरी प्रयोग -* ज्या कर्तरी प्रयोगातील क्रियापद हे सकर्मक (कर्मासह) असते, तो सकर्मक कर्तरी प्रयोग,

उदा. (1) तो मनुष्य आंबा खातो. (कर्ता-तो मनुष्य, *कर्म-आंबा;* क्रियापद-खातो.)
(2) ललिता पाणी आणते. (कर्ता-ललिता; *कर्म-पाणी:* क्रियापद-आणते.)

*(ब) अकर्मक कर्तरी प्रयोग-* ज्या कर्तरी प्रयोगातील क्रियापद हे अकर्मक (कर्मविरहित) असते, तो अकर्मक कर्तरी प्रयोग,

उदा., 1) तो हसतो. (कर्ता-तो; क्रियापद-हसतो.)
(2) पक्षी उडाला. (कर्ता-पक्षी; क्रियापद-उडाला.)


          *(2) कर्मणी प्रयोग*

वाक्य :  त्याने आंबा खाल्ला.
                |        |        |     
            कर्ता   कर्म    क्रियापद

वरील वाक्यात खाली केलेले बदल लक्षात घ्या :
*मूळ वाक्य :* त्याने आंबा खाल्ला,
*बदल केलेली वाक्ये :*
(1) त्याने थिच खाल्ली. (कर्माचा लिंगबदल)
(2) त्याने आंबे खाल्ले. (कर्माचा वचनबदल).
म्हणजे कर्माच्या लिंग, वचन यांमध्ये बदल केल्यामुळे क्रियापद बदलले.

*जेव्हा कर्माच्या लिंग, वचनाप्रमाणे क्रियापद बदलते, तेव्हा त्यास कर्मणी प्रयोग म्हणतात,*

*कर्मणी प्रयोगाविषयी लक्षात ठेवायच्या गोष्टी :*
(1) कर्माशिवाय कर्मणी प्रयोग होत नाही,
(2) कर्माच्या लिंग वचनाप्रमाणे क्रियापदाचे रूप बदलते.
13) कर्मणी प्रयोगात कर्म नेहमी प्रथमा विभक्तीत असते.
(4) कर्मणी प्रयोगात कर्ता हा तृतीया विभक्तीत असतो.


             *(3) भावे प्रयोग*

वाक्य : मुलाने बैलाला बांधले
                |        |         |       
             कर्ता  कर्म   क्रियापद

*वरील वाक्यात खाली केलेले बदल लक्षात घ्या :*
*मूळ वाक्य :* मुलाने बैलाला बांधले,
*बदल केलेली वाक्ये :*
(1) मुलीने बैलाला बांधले. (कर्त्याचा लिंगबदल)
(2) मुलांनी बैलाला बांधले. (कर्त्याचा  वचनबदल)
(3) मुलाने गाईला बांधले. (कर्त्याचा लिंगबदल)
(4) मुलाने गाईंना बांधले. (कर्त्याचा वचनबदल)

कर्ता किंवा कर्म या दोहोंच्या लिंग, वचनात बदल केले तरी *क्रियापद बदलत नाही*, ते स्वतंत्र राहते.

*जेव्हा कर्ता किंवा कर्म यांच्या लिंग, वचनाप्रमाणे क्रियापद बदलत नाही, तेव्हा त्यास भावे प्रयोग म्हणतात.*

*• भावे प्रयोगाविषयी लक्षात ठेवण्याच्या गोष्टी:*
(1) भावे प्रयोगात कर्त्याच्या किंवा कर्माच्या पुरुष लिंग-वचनाप्रमाणे क्रियापद बदलत नसून, ते नेहमी स्वतं नसते व तृतीयपुरुषी, एकवचनी,
नपुंसकलिंगी असते,
2) भावे प्रयोग सकर्मक व अकर्मक दोन्ही प्रकारचे असतात.
3) अकर्तृक किंवा भावकर्तृक भावे प्रयोग नेहमी अकर्मक असतात.
4) भावे प्रयोगात कर्ता वेगवेगळ्या विभक्त्यांत येतो.
5) भावे प्रयोगात कर्म नेहमी द्वितीयेत येते.

*भावे प्रयोगाचे प्रकार:*

*(अ) सकर्मक भावे प्रयोग - ज्या भावे प्रयोगातील क्रियापद हे सकर्मक (कर्मासह) असते, तो सकर्मक भावे प्रयोग.*
उदा., (1) मधूने मित्राला बोलावले. (कर्ता-मपूने, कर्म-मित्राला; क्रियापद-योलावले.)
(2) शिपायाने चोराला पकडले. (कर्ता-शिपायाने; कर्म-पोराला; क्रियापद-पकडले.)

*(ब) अकर्मक भावे प्रयोग- ज्या भावे प्रयोगातील क्रियापद है अकर्मक (कर्मविरहित) असते, तो अकर्मक भावे प्रयोग.*

उदा., (1) मुलांनी चांगले वागावे. (कर्ता-मुलांनी; क्रियापद-वागावे )
(2) त्याला आज धडधडते. (कर्ता-त्याला, क्रियापद
धडधडते.)

*एक वाक्य तिन्ही प्रयोगांत कसे चालते ते लक्षात ठेवा :*

1) राम आंबा खातो.- 1) तो बैल बांधतो.- कर्तरी प्रयोग

2) रामाने आंबा खाल्ला.- (2) त्याने बैल बांधला. - कर्मणी प्रयोग

(3) रामाने आंब्यास खाल्ले. 2) त्याने बैलाला बांधले. -भावे प्रयोग

*कोणत्याही वाक्याचा प्रयोग ओळखण्याची पद्धत :*

(1) प्रथम वाक्यातील क्रियापद, कर्ता व कर्म ओळखावे.
(2) नंतर वाक्यातील कार्याचे लिंग किंवा वचन बदलून बघावे. हा बदल केल्याने क्रियापदाचे रूप बदलल्यास वाक्याचा कर्तरी प्रयोग आहे असे समजावे.
(3) कर्तरी प्रयोग होत नसेल, तर कर्माचे लिंग किया वचन बदलून बघावे. त्यामुळे क्रियापदाचे रूप बदलल्यास वाक्याचा कर्मणी प्रयोग समजाया.
(4) कर्ता किया कर्म यांच्या लिंगात या वचनात बदल केला, तरी क्रियापदाचे मूळ रूप न बदलता कायम राहत असेल, तर यावयाचा भावे प्रयोग समजावा.


               *स्वाध्याय प्रयोग*

*• पुढील प्रश्नांसाठी योग्य पर्याय-क्रमांकाचे वर्तुळ रंगवा :*

*1) 'आम्ही सर्व मुलांनी अपंगांना मदत केली' या वाक्याचा प्रयोग ओळखा,*

(1)अकर्मक कर्तरी
(2) सकर्मक कर्तरी
(3) कर्मणी
(4) सकर्मक भावे.

*स्पष्टीकरण : करणारी कोण? मुले (कर्ता), किया कशायर केली? मदत (कर्म), कर्मानुसार क्रियापदाची रचना म्हणून कर्मणी प्रयोग म्हणून, पर्याय (3) हे उत्तर,*

*(2) पुढीलपैकी अकर्मक कर्तरी प्रयोगाचे वाक्य ओळखा.*

(1) मामा कंठ दाटून आला.
2) बाबांनी केळी आणली.
3) कोल्ल्याने सशास पकडले. 4) मी दररोज चिंतन करतो.

*स्पष्टीकरण : 'माझ्मा कंठ दाटून आला' या वाक्यात कंठ कर्ता आहे. कर्म नाही, कार्यानुसार क्रियापदाल बदल होतो. म्हणून अकर्मक कर्तरी प्रयोग. म्हणून, पर्याय (1) हे उत्तर,*

*(3) पुढीलपैकी कोणत्या प्रयोगामध्ये काची विभक्ती प्रथमाच असावी लागते?*
(1) सकर्मक भावे
(2) कर्मणी
(3) कर्तरी
(4) अकर्मक भावे

*स्पष्टीकरण : कार्याच्या लिंग वचनानुसार क्रियापदाची रचना बदलते. कर्तरी प्रयोगात कर्ता प्रमाणात असल्याशिवाय क्रियापदाची रचना बदलत नाही. म्हणून, पर्याय (3) हे उत्तर,*

          *सरावासाठी*

1. पुढील प्रश्नांसाठी योग्य पर्याय-क्रमांकाचे वर्तुळ रंगवा :

*(1) कर्तरी प्रयोगात कर्ता हा नेहमी-------- असतो.
(1) द्वितीयान्त
(2) तृतीयान्त
(3) प्रथमान्त
(4) चतुर्थ्यांत

*(2) वाक्यातील कर्ता-कर्म-क्रियापद यांच्या परस्परसंबंधाला काय म्हणतात?*
(1) संधी
(2) प्रयोग
(3) समास
(4) अलंकार

*(3) कर्तरी प्रयोगात कर्ता हा -----*

(1) क्रियापदाच्या रूपावर अधिकार चालवणारा असतो.
(2) कर्माच्या रूपावर अधिकार चालवणारा असतो.
(3) तृतीयान्त असतो.
4) फक्त अनेकवचनीच असतो.

*(4) कर्मणी प्रयोगात कर्म नेहमीच ....... असते.*

(1) तृतीयान्त
(2) चतुर्थ्यन्त
(3) अव्ययान्त
(4) प्रथमान्त.

*(5) पुढीलपैकी भावे प्रयोगासंबंधी चुकीचे विधान कोणते?*
(1) कर्ता तृतीयान्त किंवा चतुर्थ्यन्त असतो,
(2) कर्म असल्यास त्याची सप्रत्ययी द्वितीया विभक्ती असते.
(3) अकर्मक भावे प्रयोगात क्रियापद विध्यर्थी असते.
(4) कर्ता व कर्माच्या लिंगवचनानुसार क्रियापद बदलते.
-------------------------------------------